Urząd Transportu Kolejowego został utworzony 1 czerwca 2003 r. w drodze przekształcenia Głównego Inspektoratu Kolejnictwa. Przez ostatnie 15 lat zmieniały się kompetencje Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego. Obecnie UTK to nowoczesny, przyjazny i otwarty urząd zajmujący się m.in. bezpieczeństwem i regulacją rynku kolejowego oraz prawami pasażerów.
Rok 1997 przyniósł zmiany w kolejnictwie. Uchwalono wówczas Ustawę o transporcie kolejowym i rozpoczęto proces liberalizacji sektora. Aby zapewnić niezależny nadzór techniczny nad rynkiem kolejowym, powołany został nowy urząd – Główny Inspektorat Kolejnictwa. GIK był centralnym organem administracji rządowej, którego celem była kontrola przestrzegania przez zarządy kolei i przewoźników warunków budowy i wymagań eksploatacyjnych zapewniających bezpieczeństwo ruchu, bezpieczny przewóz osób i rzeczy oraz ochronę środowiska. Wykonywał również zadania specjalistycznego nadzoru budowlanego, obejmującego obiekty i roboty na obszarach kolejowych.
W wyniku uchwalenia nowej ustawy o transporcie kolejowym w 2003 r. pojawił się nowy centralny organ administracji rządowej – Prezes Urzędu Transportu Kolejowego. Regulacja z 28 marca 2003 r. miała przystosować polskie przepisy do prawodawstwa Unii Europejskiej. Istotą zmiany było połączenie dotychczasowych kompetencji GIK z funkcjami regulatora rynku.
Kompetencje Prezesa UTK
Nowy centralny organ administracji rządowej był właściwy w sprawach regulacji transportu kolejowego, licencjonowania przewozów kolejowych, nadzoru technicznego nad eksploatacją i utrzymaniem linii kolejowych, pojazdów kolejowych oraz bezpieczeństwa ruchu. Te kompetencje nie dotyczyły jednak metra.
W następnych latach wraz z nowelizacjami ustawy o transporcie kolejowym dochodziły nowe kompetencje Prezesa UTK. W 2004 r. były to autoryzacja i kontrola jednostek notyfikowanych oraz orzekanie o okolicznościach wyłączających stosowanie TSI. Po nowelizacji w 2006 r. – prowadzenie spraw związanych z certyfikatami i autoryzacjami bezpieczeństwa. Rok 2009 to nadzór nad prawami pasażerów i wydawanie licencji maszynistów. W 2011 r. ponownie znowelizowano ustawę o transporcie kolejowym. Rozszerzone i wzmocnione zostały kompetencje Prezesa UTK. Przyznano np. uprawnienia do wydawania decyzji zastępujących umowy o dostęp do infrastruktury kolejowej, certyfikatów bezpieczeństwa w części A (akceptującej system zarządzania bezpieczeństwem) i w części B (tzw. części sieciowej).
Od 2011 r. Prezes UTK podejmował działania zmierzające do zapewnienia ciągłości i stabilności bezpiecznych przewozów kolejowych w warunkach swobodnej konkurencji. Skutkowały one wzrostem wiedzy i szerokim uczestnictwem odbiorców usług i organizacji społecznych w postępowaniach z zakresu zatwierdzania stawek dostępu do infrastruktury kolejowej (w ostatnich latach również w charakterze stron postępowania).
W 2011 r. utworzono departament zajmujący się ochroną praw pasażerów. Pracownicy urzędu podejmowali od tego czasu wiele akcji informacyjnych o ochronie praw podróżujących koleją. Ich celem jest zwiększenie wiedzy pasażerów o zagrożeniach i przysługujących im prawach. Od 2017 r. w wyniku wprowadzenia unijnych zasad pozasądowego rozwiązywania sporów (ADR) do polskiego systemu prawnego przy Prezesie UTK działa Rzecznik Praw Pasażera Kolei. Pomaga w pozasądowym rozstrzyganiu sporów pasażerów z przedsiębiorstwami kolejowymi.
Od 2013 r. Prezes UTK wydaje również certyfikaty dla podmiotów odpowiedzialnych za utrzymanie wagonów towarowych (ECM), co związane jest z przeprowadzaniem audytów każdego wnioskodawcy. W 2012 r. rozpoczęto w UTK wydawanie licencji na zmienionych zasadach, zgodnych z wymaganiami prawa Unii Europejskiej.
Nowelizacja ustawy o transporcie kolejowym z 2016 r. wprowadziła wiele istotnych zmian dla funkcjonujących na rynku kolejowym. M.in. pojawiły się nowe podmioty np. aplikant oraz operator obiektów infrastruktury usługowej. W związku ze zmianami nowe kompetencje zyskał też Prezesa UTK.
Prezesi i struktura
Pierwszy stanowisko Prezesa UTK objął Janusz Dyduch. W latach 2006–2010 funkcję tę sprawował Wiesław Jarosiewicz. W 2010 r. obowiązki Prezesa UTK pełnił Mirosław Antonowicz. W latach 2010–2012 Prezesem UTK był Krzysztof Jaroszyński, a w latach 2012–2016 Krzysztof Dyl. Od 2016 r. obowiązki Prezesa UTK pełni Ignacy Góra. W wyniku nowelizacji ustawy o transporcie kolejowym został ponownie powołany na pięcioletnią kadencję w marcu 2017 r. Wiceprezesami byli Andrzej Maciejewski, Waldemar Fabirkiewicz, Paweł Piotrowski, Krzysztof Banaszek, Mirosław Antonowicz, Krzysztof Dyl, Jakub Majewski i Ignacy Góra. Obecnie funkcje wiceprezesów UTK sprawują Radosław Pacewicz i Kamil Wilde. Dyrektorem Generalnym jest Małgorzata Kalata.
Urząd ma siedem oddziałów terenowych w: Warszawie, Lublinie, Krakowie, Katowicach, Gdańsku, Wrocławiu i Poznaniu. W strukturze urzędu funkcjonują: Departament Obsługi Prawnej, Departament Przewozów Pasażerskich, Departament Regulacji Rynku, Departament Personelu i Przepisów, Departament Techniki i Wyrobów, Departament Planowania i Nadzoru, Departament Monitorowania i Bezpieczeństwa oraz Biuro Prezesa, Biuro Dyrektora Generalnego, Biuro Administracyjno-Informatyczne.
Obecny urząd
Od 2016 r. w urzędzie zmieniło się podejście do rynku. UTK stara się rozwiązywać problemy wspólnie z przedsiębiorcami. UTK organizuje warsztaty w ramach Akademii UTK. Tematyka szkoleń jest na bieżąco dostosowywana do potrzeb rynku.
UTK jest wskazywany jako przykład dobrych praktyk w zamówieniach publicznych. Także Najwyższa Izba Kontroli w ostatnich dwóch latach pozytywnie oceniała działalność Prezesa UTK. W ostatnim raporcie NIK stwierdziła, że Prezes UTK sprawował rzetelny nadzór nad przedsiębiorcami, których działalność ma wpływ na bezpieczeństwo ruchu kolejowego i bezpieczeństwo eksploatacji kolei. Docenione zostały dodatkowe działania UTK podejmowane na rzecz poprawy bezpieczeństwa, tj. monitorowania przypadków niezatrzymania się pociągu przed sygnałem „stój”, Akademia UTK czy Kampania Kolejowe ABC.
UTK jest nagradzany za swoją działalność. Za istniejący od 2017 r. System Obsługi Licencji Maszynisty został wyróżniony nagrodą „Skrzydła IT w administracji”. Aplikacja pomaga wypełnić i wysłać wniosek o licencję maszynisty, pozwala również prawie całkowicie zlikwidować liczbę błędów przy wypełnianiu formularza.
Dużą wagę UTK przykłada do aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami. W Urzędzie działa Rzecznik Różnorodności. Urząd zdobywał również wyróżnienia w Konkursie LODOŁAMACZE, Przyjaciel Integracji i Przyjazny Urząd.
Plany na przyszłość
W najbliższych latach działania UTK skupione będą na trzech obszarach: bezpieczeństwie, regulacji i nowoczesnym urzędzie. Urząd, chcąc kreować bezpieczne i konkurencyjne warunki świadczenia usług transportu kolejowego, musi podążać za pojawiającymi się wyzwaniami. Dlatego najważniejsze będą stałe podnoszenie kultury bezpieczeństwa, przyspieszenie procedowania spraw i otwartość na kontakt z rynkiem.
W zakresie regulacji UTK chce osiągnąć takie cele, jak: poprawa konkurencyjności transportu kolejowego i standaryzacja funkcjonowania na rynku kolejowym. Urząd chce być także źródłem pewnych, pożądanych i przydatnych danych o rynku i dla rynku.
Z wizji UTK wynika tworzenie nowoczesnego i otwartego urzędu dbającego o wysokie standardy wykonywania usług na rynku transportu kolejowego. Dlatego wśród celów do osiągnięcia są budowanie profesjonalnego zespołu, przyjaznego urzędu i transfer wiedzy między UTK a uczestnikami rynku.
