Wraz z wejściem w życie czwartego pakietu kolejowego zmianie uległy kryteria oceny systemów zarządzania bezpieczeństwem, wdrażanych w przedsiębiorstwach kolejowych i u zarządców infrastruktury. Wiele z tych zmian ma charakter kosmetyczny i porządkujący, pojawiły się jednak także nowe wymagania – związane z kulturą bezpieczeństwa.
W polskich warunkach nie jest to żadna nowość; z inicjatywy Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego od wielu lat podejmowane są działania promujące to zagadnienie, z Deklaracją w sprawie rozwoju kultury bezpieczeństwa na czele. Wśród sygnatariuszy Deklaracji znaleźć można większość podmiotów działających na polskim rynku kolejowym i wokół niego. Zobowiązali się oni do podejmowania działań mających na celu promowanie kultury bezpieczeństwa w swoich organizacjach, a uzyskiwane przez nich efekty są nagradzane w organizowanych przez UTK konkursach. Mimo to, zmiana statusu prawnego wymagania związanego z rozwojem kultury bezpieczeństwa wywołuje pewien niepokój i chęć sformalizowania podejmowanych działań w taki sposób, aby możliwa była ich weryfikacja w trakcie działań nadzorczych.
Aby móc opracować konkretne rady pozwalające na spełnienie wymagań stawianych systemom zarządzania bezpieczeństwem należy w pierwszej kolejności uświadomić sobie, że samo sformułowanie „kultura bezpieczeństwa” nie ma jednoznacznej, ogólnie uznanej definicji. W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele schematów modeli kultury bezpieczeństwa (lub kultury organizacyjnej), obrazujących jej wybrane elementy i zależności pomiędzy nimi. Jednym z takich modeli jest propozycja zawarta w książce Edgara i Petera Scheinów, którzy proponują spojrzenie na kulturę jako na złożenie trzech warstw:
- Warstwa deklarowanych wartości
- Warstwa artefaktów
- Warstwa założeń i przekonań.
W pierwszej kolejności warto krótko scharakteryzować znaczenie poszczególnych warstw. Warstwa deklarowanych wartości obejmuje działania organizacji skierowane na zewnątrz, a więc np. materiały reklamowe, artykuły sponsorowane, wywiady, treści prezentowane w raportach rocznych i na stronach internetowych. Warstwa artefaktów obejmuje te wszystkie elementy, które są widoczne dla osoby spoza organizacji poruszającej się w jej ramach. Jak zaprojektowane są pomieszczenia biurowe? Jak zwracają się do siebie pracownicy różnych szczebli? Jakie rejestry są założone i co się w nich znajduje? Prowadząc obserwację na zasadach gościa można dość dobrze scharakteryzować sposób postępowania właściwy dla danej organizacji – to jest wszak celem działań nadzorczych Prezesa UTK. Nie da się jednak w ten sposób odpowiedzieć na pytanie – z czego wynika takie, a nie inne zachowanie ludzi? Te kwestie regulują bowiem elementy warstwy założeń i przekonań poszczególnych pracowników.
W idealnym świecie wszystkie trzy warstwy powinny być ze sobą spójne: pracownicy robią to, w co wierzą i taki stan jest komunikowany na zewnątrz organizacji. W rzeczywistości jednak elementy na poszczególnych warstwach mogą pozostawać w konflikcie:
