Urząd Transportu Kolejowego został utworzony 1 czerwca 2003 roku. Przez 20 lat zmieniały się kompetencje Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego. Obecnie UTK to nowoczesny, przyjazny i otwarty urząd zajmujący się m.in. bezpieczeństwem i regulacją rynku kolejowego oraz prawami pasażerów.
Rok 1997 przyniósł zmiany w kolejnictwie. Uchwalono wtedy Ustawę o transporcie kolejowym i rozpoczął się proces liberalizacji tego sektora. Aby zapewnić niezależny nadzór techniczny nad rynkiem kolejowym powołany został Główny Inspektorat Kolejnictwa. GIK był centralnym organem administracji rządowej, którego celem była kontrola przestrzegania przez zarządy kolei i przewoźników warunków budowy i wymagań eksploatacyjnych zapewniających bezpieczeństwo ruchu, bezpieczny przewóz osób i rzeczy oraz ochronę środowiska. Wykonywał również zadania specjalistycznego nadzoru budowlanego, obejmującego obiekty i roboty na obszarach kolejowych.
W wyniku uchwalenia nowej ustawy o transporcie kolejowym w 2003 r. pojawił się centralny organ administracji rządowej – Prezes Urzędu Transportu Kolejowego. Ustawa określiła zasady korzystania z infrastruktury kolejowej, jej zarządzania i utrzymania, zasad prowadzenia ruchu kolejowego i wykonywania przewozów, warunki techniczne eksploatacji pojazdów kolejowych oraz zasady i instrumenty regulacji transportu kolejowego. Szerokie zmiany w zakresie ram prawnych były początkiem działalności UTK. Urząd utrzymał dotychczasowe kompetencje nadzoru nad sektorem kolejowym, a dodatkowo powierzono mu funkcję regulatora rynku.
Początek? Ustawa o nadzorze nad kotłami parowymi
Tradycja UTK sięga jednak o wiele bardziej odległych lat. Ponad 100 lat temu, a dokładnie 31 maja 1921 r., uchwalono ustawę o nadzorze nad kotłami parowymi, która dała początek Kolejowemu Dozorowi Technicznemu. Odegrał on ogromną rolę w dbałości o najwyższy poziom bezpieczeństwa kolei, mającej strategiczne znaczenie dla rozwoju obronności, gospodarki i turystyki II RP. Następnie, w 1925 r. na mocy stosownej ustawy, powstała Główna Inspekcja Kolejowa. Zadanie, jakie wówczas postawiono przed GIK była kontrola nad całokształtem gospodarki kolejowej, oraz nad prawidłowym stosowaniem na kolejach obowiązujących ustaw, rozporządzeń, instrukcji we wszystkich działach służby kolejowej.
Co ciekawe, urząd ten spełniał swe zadania poprzez kontrole doraźne, wykonywane według swego uznania, a w jego strukturach zatrudnieni byli urzędnicy inspekcyjni, którzy zgodnie z ustawą wykonywali swoje obowiązki według swej najlepszej wiedzy i sumienia. Mogli też w uzasadnionych przypadkach wydać polecenie tymczasowego zawieszenia w służbie pracownika kolejowego. Dzisiaj Inspektorzy Urzędu Transportu Kolejowego wykonują swoje zadnia w sposób systemowy w oparciu o ustawę oraz Strategię i Plan nadzoru Prezesa UTK.
KOMPETENCJE PREZESA UTK
Nowy centralny organ administracji rządowej powołano jako właściwy w sprawach regulacji transportu kolejowego, licencjonowania przewozów kolejowych, nadzoru technicznego nad eksploatacją i utrzymaniem linii kolejowych, pojazdów kolejowych oraz bezpieczeństwa ruchu. Te zadania nie dotyczyły jednak metra. W kolejnych latach wraz z nowelizacjami ustawy o transporcie kolejowym dochodziły nowe kompetencje Prezesa UTK. W 2004 r. były to autoryzacja i kontrola jednostek notyfikowanych oraz orzekanie o okolicznościach wyłączających stosowanie TSI. Po nowelizacji w 2006 r. – prowadzenie spraw związanych z certyfikatami i autoryzacjami bezpieczeństwa. Rok 2009 to nadzór nad prawami pasażerów i wydawanie licencji maszynistów. W 2011 r. kolejny raz znowelizowano ustawę o transporcie kolejowym.
