Koleje wąskotorowe i ich sprawy pozostają dziś zdecydowanie w cieniu kolei normalnotorowych. Nic w tym dziwnego, jako że funkcjonujące dziś 23 systemy tych kolei prowadzą wyłącznie ruch turystyczny, w większości przypadków wyłącznie okresowo.
Sieci kolei wąskotorowych powstawały onegdaj jako uzupełnienie kolei normalnotorowych, świadcząc względem nich usługi dowozowo-odwozowe (stąd ich częste określanie mianem kolei dojazdowych). Dziś, jako żywe pomniki historii cieszą się coraz bardziej rosnącą popularnością. Podróż wąskotorowym pociągiem, jeszcze dwie dekady temu postrzeganym jako przykład zapóźnienia technologicznego polskich kolei, dziś jest ciekawą formą spędzania wolnego czasu. Pomimo typowo turystycznego, historycznego i rozrywkowego charakteru systemów kolei o szerokości toru 600, 750, 785 czy 1000 mm, prowadzenie ruchu kolejowego, wymagania dla wąskotorowej infrastruktury i taboru a także zatrudnionego tam personelu podlegają podobnym regulacjom, co na pozostałej sieci kolejowej Polski. Koleje wąskotorowe mogą być więc również ciekawym obiektem zainteresowania dla producentów urządzeń i usług na rzecz kolei.
Systemy linii wąskotorowych były budowane na dzisiejszych ziemiach Polski od początku XIX wieku. Lżejszy niż na kolejach normalnych tabor, mniejsze prędkości i mniejsze masy pociągów skutkowały po pierwsze niższymi – w zależności od prześwitu toru – o 50% – 70% kosztami budowy, po drugie tor wąski mógł być budowany na podtorzu o zdecydowanie niższych wymaganiach. Właściwości trakcyjne wąskotorowego taboru skutkowały możliwością pokonywania przez pociągi zdecydowanie mniejszych łuków oraz większych niż na liniach normalnotorowych wzniesień, sięgającej nierzadko ponad 35 promil. Linie wąskotorowe budowane były na potrzeby lokalnego przemysłu, rolnictwa, wydobycia surowców, upraw leśnych oraz na potrzeby armii. To właśnie dlatego wiele z wąskich linii zbudowanych zostało w okresie I wojny światowej przez wyspecjalizowane oddziały wojsk niemieckich.
W odrodzonej II Rzeczpospolitej eksploatowano linie kolejowe wąskotorowe o różnych szerokościach (prześwitach) toru – od 430 mm do 1000 mm, przy czym najbardziej popularnym prześwitem był 600 mm. Od 1928r. do końca lat 60. ubiegłego wieku prowadzono intensywne prace w zakresie unifikacji prześwitu wąskich torów, tak, by uzyskały one znormalizowaną szerokość 750 mm. Pomimo to dziś w Polsce występują linie o szerokości 600 mm, 750 mm, 785 mm i 1000 mm.
Rozwój dróg publicznych, a co za tym idzie – wzrost znaczenia transportu drogowego, który miał miejsce od połowy lat 60. XX wieku przynosił stopniowe ograniczanie roli kolei wąskotorowych w transporcie pasażerów i towarów. Jeszcze w 1999r. pod zarządem Przedsiębiorstwa Państwowego PKP znajdowały się 24 systemy kolei wąskotorowych – niezależne od siebie sieci – o łącznej długości 1572 km. Ruch prowadzono na długości 968 km linii. Rosnące koszty eksploatacji wąskotorowych linii przy lawinowo spadających przewozach osób i ładunków zadecydowały o zaniechaniu dalszej eksploatacji wąskich torów w Polsce. Celem restrukturyzacji PKP była poprawa rentowności transportu kolejowego w Polsce, wdrożenie mechanizmów rynkowych w zarządzaniu zarówno przewozami jak i infrastrukturą, a także przygotowanie transportu kolejowego w Polsce na otwarcie rynku. Utrzymywanie deficytowych systemów lokalnych kolei, o ogromnym stopniu dekapitalizacji majątku i zerowych w zasadzie szansach wpisania się w jakikolwiek system transportowy, było wykluczone. Szanse dla dalszego funkcjonowania kolei wąskotorowych, mających jak już wspomniano, w zasadzie w 100% ogromną wartość historyczną, dostrzegły lokalne samorządy, organizacje miłośników kolei, fundacje. Dzięki współpracy ww. organizacji z władzami PKP SA możliwe było ich przejęcie i rozpoczęcie działalności w nowej roli.
Według stanu na dzień dzisiejszy, ruch prowadzony jest na sieci o łącznej długości 486 km. Z tej liczby 426 km to linie kolejowe wyodrębnione z PKP SA, 60 km to linie dawnych tzw. kolei leśnych, podległych resortowi leśnictwa. 95 km linii ma rozstaw szyn 1000 mm, 27 – 785 mm, 314 km – 750 mm, 50 km – 600 mm. Tabor kolejowy, prócz pojedynczych zachowanych pojazdów trakcji parowej stanowią w większości znormalizowane pojazdy produkcji rumuńskiej: lokomotywy czteroosiowe Lxd2 (typ L45H o mocy 450 KM), Lyd2 (typ L30H o mocy 350 KM) oraz wagony motorowe MBxd2 (typ A20D-P o mocy 200 KM), uzupełniane o konstrukcje krajowe typu WLs180 (Lyd1), Wls75 czy WLs150. Są to pojazdy wyprodukowane w latach 1960-1986. Tabor wagonowy to najczęściej lekkie konstrukcje przystosowane do kursowania w ruchu turystycznym, będące przebudową zbędnych w obecnych warunkach eksploatacyjnych wagonów towarowych. Nawierzchnię stanowi w większości tor ułożony z szyn typu lekkiego, wąskotorowego, stopniowo zastępowany szynami cięższymi (S42 czy nawet S49). Stan toru jest różny – na większości kolei dokonywane są na bieżąco prace utrzymaniowe i naprawy awaryjne, jednakże na kilku systemach przeprowadzono na różnej procentowo długości sieci naprawę główną toru. Chlubnym tego przykładem jest Nadmorska Kolej Wąskotorowa z siedzibą w Gryficach, gdzie w latach 2011-2013 przeprowadzono kompleksowy remont odcinka od Niechorza do Gryfic, połączony z modernizacją obiektów infrastruktury pasażerskiej. Godnym uwagi jest przykład Gminy Kuźnia Raciborska oraz Miasta Racibórz, dzięki którym z końcem ubiegłego roku zakończono prace przy rewitalizacji odcinka linii kolejowej od stacji Paproć do nowowybudowanej stacji Rybnik Stodoły. Inauguracja planowego ruchu na tym odcinku nastąpi w pierwszy weekend maja 2019r.
W roku 2017, według statystyk Urzędu Transportu Kolejowego, koleje wąskotorowe w Polsce przewiozły ogółem ponad milion pasażerów. Do liderów przewozów pasażerów należą Bieszczadzka Kolej Leśna, Kolej Wąskotorowa Maltanka w Poznaniu, Nadmorska Kolej Wąskotorowa oraz koleje wąskotorowe w województwie kujawsko-pomorskim: Żnińska i Wyrzyska. Systematyczne wzrosty liczby przewiezionych podróżnych odnotowują także Żuławska Kolej Dojazdowa w Nowym Dworze Gdańskim oraz Kolej Wąskotorowa w Rudach. Opisany wzrost liczby przewiezionych pasażerów odnotowywany jest jednak – co godne podkreślenia – na wszystkich wąskotorowych szlakach.
Z wyjątkiem Kolei Wąskotorowej w Rudach, która uruchamia regularne przewozy pasażerów przez cały rok (poza sezonem letnim wyłącznie w weekendy), pozostali przewoźnicy wąskotorowi prowadzą ruch sezonowy, głównie w okresie letnim. Żuławska Kolej Dojazdowa od szeregu lat obsługuje wzmożony ruch pasażerski w okresie Święta Zmarłych, łącząc nekropolie Nowego Dworu, Stegny i Sztutowa. Od kilku lat z powodzeniem funkcjonują zimowe przewozy na Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej czy Bieszczadzkiej Kolei Leśnej. Właściwie każdy z przewoźników uruchamia w ciągu całego roku nadzwyczajne pociągi na zamówienia klientów.
23 wąskotorowe koleje posiadają świadectwa bezpieczeństwa wydane przez Prezesa UTK. Jakkolwiek w ogromnej większości obsługę stanowią tam wolontariusze, to muszą oni spełniać wszelkie wymogi przewidziane w obowiązujących przepisach dla kwalifikacji oraz wymogów zdrowotnych personelu kolejowego. Brak tu jakiejkolwiek taryfy ulgowej. To samo dotyczy stosowanych na wąskim torze urządzeń, materiałów i podzespołów, które muszą spełniać normy i wymogi w zakresie stosowania ich w kolejnictwie. Tu również brak jakichkolwiek odstępstw, choć prędkości pociągów na większości wąskotorowych linii w Polsce nie przekraczają 35 – 40 km/h.
Należy podkreślić, że wąskotorowe systemy nie muszą być sprowadzane wyłącznie do roli obsługi ruchu turystycznego i stanowić przykładu żywych skansenów. Jak pokazują przykłady państw Europy (i nie tylko), sieci kolejowe wyposażone w tor węższy niż 1435 mm mogą pełnić istotną rolę systemów transportowych. Baskijski przewoźnik i jednocześnie zarządca infrastruktury – EuskoTren – obsługuje regularne przewozy kolejowe w rejonie Bilbao na 7 regularnych liniach. Przewozy dotyczą zarówno pasażerów jak i towarów. Włoski przewoźnik Ferrovia Apullo Luciane obsługuje po wąskotorowych liniach o szerokości 1000 mm ruch w rejonie Bari i Potenza. Większość tras kolejowych Japonii to linie o szerokości toru 1067 mm. W Polsce rola kolei wąskotorowych zapewne jeszcze przez długi czas ograniczać się będzie do roli turystycznych atrakcji.
Linie o szerokości toru mniejszej niż 1435 mm stanowią coraz bardziej liczący się element krajowego systemu kolejowego. Niezależnie od celu, dla którego usługi wąskotorowych przewoźników są wybierane przez klientów, wzrost liczby podróżnych nieuchronnie wiązać się będzie ze wzrostem wykonywanej pracy eksploatacyjnej, z większym wykorzystaniem pojazdów kolejowych i kolejowej infrastruktury. Z pewnością potrzeby eksploatacyjne sprawiać będą, że prócz prac odtworzeniowych rosnąć będzie zapotrzebowanie na działania o charakterze inwestycyjnym. To z pewnością sygnał dla producentów urządzeń oraz dostawców usług na rzecz kolei aby pochylić się i nad tą sferą działalności kolei. Wszak przed wąskotorowymi kolejami stoi nie wąska wcale szansa na systematyczne umacnianie swej pozycji w systemie kolejowym.
